u parlatu di Sant'Oreste
Sant'Oreste hè una piccula
cità (circa 3500 abitanti) d'Italia cintrale, situata in lu Laziu, à à pocu
pressu 45 km à u nordu da Roma. Hè appumessa à u Monte Soratte, monte sulignu in
lu rughjone è altu 691 metri, in cor'à una riserva naturale prutetta. Pudete truvà indizii è fatti diversi riguard'à Sant'Oreste
annant'à sti siti quì :
http://www.santoreste.it/, è http://www.centrostudisoratte.com/default2.htm . |
A particularità linguistica di Sant'Oreste, a capisciarete prestu prestu sì vo andate à dà un'uchjata à a sizzione savurosa "racconti in dialetto" di u situ di l'attivu (assai) Centro Studi Soratte : hè appuntu a so lingua. D'ella si dice ch'ella hè abbastanza diffarente da e lingue di u circondu, eppuru prisenta una barcata (pudariu ancu dì un "subissu" par impiegà una parolla cummuna à traminduie nostre lingue) di sumiglie cù u corsu !
Di sicuru cum'è suvente in li dialetti italurumanzi, l'infinitivi sò tronchi è in sant'oristese cum'è in rumanescu, ci sò e forme "magnà", "avé", ecc. Simule à u rumanescu sò e forme accurtate "emo", "ete" (u sant'oristese ne pussede assai di più, è ci hè dinò "evo" par "avevo", ecc.).
Ma quì a simulitudine và bellu in là, è parolle chì parenu assai originale in corsu sò aduprate ancu in sant'oristese. Dicemula subitu, ci hè da esse surpresi è bè :
infatti, "chjucu" si pò dì ..."ciucu" ! S'o vi dicu chì "miciu" vole dì "misgiu", ete capitu subitu chì u so "caciu" hè u nostru "casgiu". "Fora" si dice ... "fora", "daretu" si dice "dereto", "appetu" (sinonimu anticu è scurdatu di "daretu" in corsu) si dice "appete", "bè" si dice "bè", "mancu" hè assai più adupratu cà "nemmenu" cumè in corsu (è à u cuntrariu di u talianu), "molto" invece ùn s'usa micca (cum'è in corsu, for'di calchì sprissione specifica).
"fiara", "facitura","dumatina", "pèrzica"," materia", "marcia", "macera", parolle mancante in talianu, si dicenu in corsu è in sant'oristese dinò. "Oghje", "ghjornu", "linzolu" sò parolle corse, certa, ma sò ancu parolle sant'oristese. Cum'è par un Corsu, par un Sant'Oristese "un cristianu" vole dì "una parsona". "e crocchje" sò e nostre "crochje". Verbi cum'è "mintuà", "pistà", "caccià", "biastimà", "custà", "menà", "mistià", "pizzicà", "scallà (=scaldà), "sconciassi", "cumincià", ... sò esempii di verbi listessi listessi in corsu è in sant'oristese.
In sant'oristese cum'è in corsu, ci sò e lettare "ghj" è "chj" cù una prununcia vicin'à quella corsa (s'ella ùn hè identica) à quant'ellu pare, è "aghju magnatu" si dice ..."aghjo magnatu" . Iè, l'antica forma "aghjo" hè sempre viva ancu in sant'oristese, è ghjova ancu pà a prima parsona di u futuru semplice : "saragghjo" par dì "saraghju" di sicuru, "magnaragghjo" par "magnaraghju", ecc. U cundiziunale face in parte cum'è in Corsica : "averìo" par "avarìu/averìa", ecc.
L'articuli sò esattamente listessi à l'articuli corsi : u, a ,e, i. L'aghjettivi dimustrativi dinò sò listessi : 'ssu, 'stu (è ancu 'llu, ma quessu in corsu ùn l'avemu micca), è i prunomi : quessu, questu, quellu. Parlendu di "listessu" ghjust'appuntu, quessa dinò l'anu a parolla, ma "listessu" in sant'oristese hà solu una funzione avvirbiale è significheghja "ugualmente".
U nostru "cù" si dice "co' ", "par/pà/per/pè" si dice "pe' ". Cum'è in corsu è à a diffarenza di u talianu, u cumparativu si custruisce cù "che" in sant'oristese è micca cù "di" : "più bellu che te" si dice ancu in sant'oristese. Suvente l'aghjettivi dimustrativi cù i nomi di a parintia sò postposti : "màmmita" significheghja di sicuru "màmmata" o "màmmita".
In Sant'Oreste ci sò e forme corte pà i participii passati : "aghjo crompu" hè quant'è u nostru "aghju compru"
Par ch'ella sia più chjara, eccu una siria di tavuloni chì prisentanu à pettu u corsu, u sant'oristese è u talianu :
ligenda :
A.T.C. : Altre Forme Corse
Prun. : prununcia
Mirid. : miridiunale
Sittint. : sittintriunale
1 – cuniugazione (ausiliari)
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
|
ésse (nordu), éssa (suddu) |
èsse’ |
èssere |
|
Prisente indicativu |
|||
sò, sòcu (in puesia : sònu) |
sò |
sòno |
|
sè, sì |
sì |
sei |
|
hè, ghjè |
Atè ; più raro : è |
è |
|
sèmu, simu |
simo |
siamo |
|
sètè, site, sèti |
site |
siete |
|
sò |
sò |
sòno |
|
Futuru semplice |
|||
saraghju |
saragghjo |
sarò |
|
sarè, sarai |
sarai |
sarai |
|
sarà |
sarà |
sarà |
|
sarèmu |
sarémo |
sarémo |
|
sarète, sarèti |
saréte |
saréte |
|
saranu |
saranno |
saranno |
|
Cundiziunale prisente |
|||
sarìu, sarìa, |
sarebbi |
sarìo |
sarei |
saristi, sarìi |
saresti |
sarissi |
saresti |
sarìa |
sarebbe |
sarìa |
sarebbe |
sarìamu |
sarebbemu |
sarìssimo, sarìssiamo |
saremmo |
sariste, sarìate |
sariste |
sarìssivo, sarìssiate |
sareste |
sarìanu |
sarebbenu |
sarìono |
sarèbbero |
Sughjuntivu imparfettu |
|||
fussi |
fussi |
fossi |
|
fussi |
fussi |
fossi |
|
fussi |
fusse |
fosse |
|
fùssimu |
fùssimo |
fòssimo |
|
fùssite |
fùssivo |
foste |
|
fùssinu |
fùssino |
fòssero |
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
|
avè |
avé |
avére |
|
Prisente indicativu |
|||
aghju |
agghjo, aghjo |
ho |
|
ai |
hai |
hai |
|
hà |
ha |
ha |
|
avèmu, èmu |
émo |
abbiamo |
|
avète, ète |
éte |
avéte |
|
anu |
hanno |
hanno |
|
Futuru semplice |
|||
avaraghju, averaghju |
averagghjo |
avrò |
|
avarè, avarai, averai |
averai |
avrai |
|
avarà, averà |
averà |
avrà |
|
avarèmu, averèmu |
averémo |
avrémo |
|
avarète, avarèti, averète |
averéte |
avréte |
|
avaranu , averanu |
averanno |
avranno |
|
Cundiziunale prisente |
|||
avarìu, avarìa |
avarèbbi |
averìo |
avrei |
avaristi, avarìi |
avaristi |
averissi |
avresti |
avarìa |
avarèbbe |
averìa |
avrebbe |
avarìamu |
avarèbbemu |
averìssimo |
avremmo |
avarìate |
avariste |
averìssivo |
avreste |
avarìanu |
avarèbbinu |
averìono |
avrèbbero |
2 – sumiglie diverse, à buleghju
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
aghju |
aghjo |
ho |
saraghju |
saraghjo |
sarò |
avarìu |
avarìo |
avrei |
sò statu invitatu, prun. : sò statu ‘nvitatu |
Sò statu ‘nvitatu
|
Sono stato invitato |
più bellu cà/chè tè (prun. : pj’u bb’èllu ga/gè ttè) |
Più bbellu che tte |
Più bello di tè |
3 – articuli, prunomi, aghjettivi ditarminativi, …
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
u, l’ |
u, l’ |
il, lo |
a, l’ |
a, l’ |
la, l’ |
i, l’ |
i, l’ |
i, gli |
e, l’ |
e, l’ |
le |
“di” si dice suvente “ ‘i” dopu una vucale atona |
« U mése i febbraru » |
di |
di u (calchì volta d’u) |
du |
del, dello |
di l’(calchì volta scrittu dill’) |
dell’ |
dell’ |
da u |
dau |
dal, dallo |
da a |
da ‘a |
dalla |
da i, da l’ |
dai ,dall’ |
dai, dagli |
da e |
dae |
dalle |
à u |
au |
al, allo |
à a |
a ‘a |
alla |
à i, à l’(prun. : all’) |
ai, all’ |
ai, agli |
à e, à l’ (prun. : all’) |
ae all’ |
alle |
cù (« cun » davant’à « ellu/ella/…) |
co’ (« cu » davant’à « u » : « co’ u »= « cu ») |
con |
stu, istu (raru) |
‘stu |
|
‘ssu, issu (raru) |
‘ssu |
|
quèstu |
quéstu |
quésto |
quèssu |
quéssu |
codesto |
quèllu |
quéllu |
quéllo |
èllu |
éssu |
Egli, lui |
èlla |
éssa |
lei |
èlli |
éssi |
loro |
èlle |
ésse |
loro |
Pà, par, pè, per |
Pe’ |
per |
u –ne encliticu : chènne ? chène ? |
Chene ? |
Che ? che cosa ? |
4 – avverbii diversi cummuni
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
Óghje |
òghje, ògghje |
òggi |
dÓpu |
dòppu |
dòpo |
duman’à séra, dumanasséra |
dimanesséra |
Domani séra |
fÓra |
fòra |
fuòri |
darétu, appétu (più rara) |
Derèto, appète |
dietro |
dananzu |
denanzi |
davanti |
ghjò (prun. : ghjÓ) |
ghjÓ |
giù |
bè |
bè |
bene |
péghju |
pègghjo |
pèggio |
cusì (calchì volta : cusine) |
Cusì, cusine |
così |
ùn (in puesia : nun) |
nun |
non |
mancu |
mancu |
neanche |
tantu |
tantu |
tanto |
pòcu |
pòcu |
pòco |
trÓppu |
tròppu |
tròppo |
« mÓltu » ùn hè usatu |
« Mòlto » ùn hè usatu |
mòlto |
luntanu, più luntanu (prun. : pj’ù llunt’anu) |
Pjù llontanu |
Più lontano |
da mézu, tramézu, in mézu |
tramèzzu |
In mèzzo |
5 – Lessicu cummunu o vicinu
Corsu |
Sant’Oristese |
Talianu |
aprile (prun. sittint.. : « abr’ilè », A.F.C. : « aprili ») |
abbrile |
aprile |
aiutà, aghjutà (Aiacciu) |
agghjutà |
aiutare |
infilaratu |
affilaratu |
Disposto in fila |
àrbure (A.F.C. : àrburu, àrburi, àlberu) |
Àrburu, àlburu |
àlbero |
arricurdà (A.F.C. : ricurdà) |
Arecordà, recordà |
ricordare |
arriguardà (A.F.C. : riguardà) |
areguardà |
riguardare |
arrizzassi |
rizzassi |
Levarsi, alzarsi |
ringrazià (A.F.C : arringrazià) |
arengrazià |
ringraziare |
ritruvà (A.F.C.: arritruvà) |
aretrovà |
ritrovare |
battizà |
batizzà |
battezzare |
avè |
avé |
avére |
avvizzà, avvezzà (prun. sittint. : abits’a, abèts’a), abituà |
‘bbezzà |
Avvezzare, abituare |
avvià (prun. Sittint. : abi’a) |
‘bbià |
avviare |
biastimà, ghjastimà |
bastimà, bjastimà |
bestemmiare |
birbu, birbante |
birbu |
furbo |
vòce (prun. : b’òdƷè), voci, à volte scritta « boce » par rispittà a prununcia |
bÓce |
vÓce |
bucìa |
bucìa |
bugia |
buscica |
buscica |
vescica |
caccià |
caccià |
cavare, estrarre |
calchì, qualchì |
cache |
qualche |
calchì unu, calchidunu, qualchidunu |
Cachitunu, cachidunu |
qualcuno |
quaghjò |
cagghjÓ |
quaggiù |
carrià |
carià, carjà |
trasportare |
càsgiu |
càciu, càcju |
formaggio |
caldu, callu, cardu |
callo |
caldo |
càmmare, càmara, , càmera |
càmmara |
càmera |
canzòna |
canzÓna |
canzÓne |
tésta, capu, chjÓcca, capÓchja |
capòccja |
testa |
carcà, caricà |
cargà |
caricare |
cazzarÓla |
cazzaròla |
casseruola |
chjappà |
‘cchjappà, ghjappà |
acchiappare |
ciarlà |
ciarlà, cjarlà, |
parlare |
chjèrchju |
ciérchju, cjérchju, cérchju |
chierchio |
chjucu |
ciucu, cjucu |
piccolo |
còmidu, còmudu, |
còmmitu, còmmidu |
còmodo |
a cummuna |
a communa |
il comune |
cÓta (prun. sittint. : c’Óda) |
cÓta, cÓda |
cote |
cristianu |
cristianu, cristjanu |
persona |
crÓchja |
cròcchja |
stampella, tràmpolo |
cumprà ; p.p : compru o cumpratu |
crompà ; p.p. : crompu |
comprare ; p.p. : comprato |
cuchjara |
cucchjaru |
cucchiaio |
cumincià |
cumincià, cumincjà |
cominciare |
cumu, comu, cume |
cumo |
come |
custà |
custà |
costare |
aduprà |
‘ddoprà |
adoperare |
Dì ; p.p : (sittint.) dettu, (mirid.) dittu |
Dì ; p.p. :dittu |
Dire ;p.p. : detto |
Dìu ne guardi / Dìu ne vardi / Dìu ne lìbari ! |
Die ne guardi ! /Djeneguardi ! |
Dio ce ne scampi e liberi |
Dunque, dunqua, dunca |
donca |
dunque |
Dumaitina, dumatina, duman’da mane |
domatina |
Domani mattina |
Grentu (ingrentu), drentu (indrentu), dentru (indentru) |
drento |
dentro |
éccu |
èccu |
ècco |
facitura |
facitura |
Impasto di farina che si impiega per fare una panificazione per casa |
A fanga |
A fanga |
Il fango |
Falsu, farzu |
farzu |
falso |
fiara |
Fiara, fjara |
Fiamma viva, vampa |
Félice, filice, filici |
filice |
felice |
Finisce, finiscia, finì |
Finisce’, finì |
finire |
Fiscà, fischjà, friscià |
Fistià, fistjà |
fischiare |
fréba |
Frèbbe, frève |
fèbbre |
Frustéru, furastéru, furèstéru |
Frustiéru, frustjéru |
forestiero |
Fughje, fughja |
Fugghje’ |
fuggire |
U fume |
U fume |
Il fumo |
Fulminante, fulminente |
furminante |
fiammìfero |
Gallinella di u Signore (almenu 20 altre parolle in corsu) |
gallinella |
coccinella |
Chjàchjara, chjàchjera |
Ghjàcchjara, ghjàcchjera |
chiacchiera |
chjamà |
gghjamà |
chiamare |
chjaru |
ghjaru |
chiaro |
chjave |
ghjave |
chiave |
ghjurnata |
ghjornata |
giornata |
ghjòrnu |
ghjÓrnu |
giÓrno |
ghjumenta |
ghjumenta |
giumenta |
imbuzaràssine |
buggiaràssini |
infischiarsene |
làmpara |
làmpara |
làmpada |
ligéru |
liggéru |
leggero |
Lìnia, lìnea |
Lìnia, lìnja |
lìnea |
linzÓlu |
linzòlu |
lenzuòlo |
listèssu |
listésso |
Ugualmente (In Corsica, ancu « stésso ») |
longu |
longu |
lungo |
Macaru, magaru |
macara |
magari |
Macéra, macéghja |
macèra |
Muriccio a secco per sostegno |
Magnà, manghjà |
magnà |
mangiare |
Mammana, bÓnadÓnna |
mammana |
levatrice |
Màmmata, màmmita |
màmmita |
Tua madre |
matéria, màrcia |
Matèria, Matèrja, màrcia, màrcja |
Pus delle piaghe |
masciu, maschju |
màstiu, màstju |
maschio |
minà |
menà |
picchiare, bàttere |
mérulu, mérula |
mèrulu |
merlo |
micca |
mica |
affatto |
misgiu |
Mìciu, mìcju |
gatto |
Mintulà, mintuà, mintuvà |
mintuà |
menzionare |
mischjà |
mistià |
mescolare, confondre |
mÓllu |
mòllu |
molle |
Mursicà, murzicà |
mozzicà |
mordere |
muntagna |
muntagna |
montagna |
induvinà (prun. : induwin’a) |
induinà |
indovinare |
Óghje |
ògghje |
òggi |
Óramai |
orammai |
ormai |
ardègnu |
ordégnu |
attrazzo |
pansa, panza |
panza |
pancia |
pasce |
Pasce’ |
pascolare |
pécura |
pècura |
pècora |
Pàrsica, pèrsica |
pèrzica |
pèsca |
Pàrsicu, pèrsicu |
pèrzicu |
pèsco |
Piegne, pienghje |
Piagne’, pjagne’ |
piàngere |
pistà |
pistà |
pestare |
pizzicà |
pizzicà |
pùngere |
pìzzicu |
pìzzicu |
puntura |
pinzutu |
pizzutu |
appuntito |
purchèttu |
porchéttu |
porcellino |
piccià |
‘ppiccià, ‘ppiccjà |
Accendere (in Corsica, solu pà u focu) |
quèssu |
quéssu |
codesto |
Bracciu, prun. : u ‘racciu |
‘racciu, ‘raccju |
braccio |
ràdica |
ràdica |
radice |
Granu, prun. : u ‘ranu |
ranu |
grano |
Grattà, prun. : aghju ‘rattatu |
rattà |
grattare |
razza |
razza |
Famiglia (in Corsica, ancu “razza”) |
rusignÓlu |
rosignòlu |
usignolo |
rÓta |
ròta |
ruòta |
grÓtta, prun. : a ‘rÓtta |
rÓtta |
gròtta |
arrighitu |
‘rruchitu |
rauco |
Ruvinà (prun. : ruwin’a), ruinà |
ruinà |
rovinare |
rÓspulu, rÓspula, ruspulaghju, ruspulone |
ruspu |
Bastone con punta ricurva usato per cercare le ulive (N.B. : in Corsica, e castagne, u bastone hè una forca) cadute dall’albero |
sanu |
sanu |
1) sano; 2) intiero |
Sviglià, svighjà (prun. : sbij’a, sbidj’a) |
sbigghjà |
svegliare |
Scaldà, scallà |
scallà |
riscaldare |
Scarcà, scaricà |
scargà |
scaricare |
Scunciassi |
Sconciassi, sconcjassi |
abortire |
Scuratu (raru) |
scoratu |
Demoralizzato, deluso (N.B. : in Corsica, ancu stumacatu, disgustatu) |
Sèccu (« sèccu cumè un chjòdu »), magru sèccu |
Séccu (“séccu cume un ossu i prungu”) |
Magro (N.B. : in Corsica, ancu “secco”) |
sÓciaru |
sòcjaru |
suòcero |
sÓldu, sÓrdu, sÓllu |
sòrdu |
Sòldo |
Spiziale (vechja, ford’usu), farmacistu |
Spezziale, spezzjale |
farmacista |
Schjaffà, schiaffà |
stjaffà |
schiaffare |
Schiattà, schjattà |
stjattà |
schiattare |
Sciuma, scuma, schiuma, schjuma |
stjuma |
schiuma |
sunà |
sonà |
suonare |
stratatu |
stratatu |
Sparpagliato in terra |
Strigne, stringhje |
Stregne’ |
strìngere |
struitu |
struitu |
istruito |
Subissu (vechja, ford’usu) |
subbissu |
Gran quantità |
Tavulinu, tÓla |
tavulinu |
Tavolino (in Corsica, qualunque “tavola”) |
Tigne, tinghje |
Tegne’ |
tìngere |
Tènaru, tènneru |
tènneru |
tènero |
tÓfu |
tÓfu |
tufo |
tòssa |
tÓssa |
tosse |
Tricà, tardà |
tricà |
Tardare, indugiare |
Da mézu, tramézu, in mézu |
tramèzzu |
In mèzzo |
Travaglià, travaddà (estr.mirid.), travaghjà (Aiacciu) |
travagghjà |
Lavorare, faticare |
vinti |
vinti |
venti |
Eiustessu